Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Gönül Acar ile yapılan röportajın ilk bölümü için tıklayınız: Bebek Egzersizleri Neden Önemli?

Prematüre bebekler ya da gelişimsel olarak farklı olan ya da doğuştan bir engel ile doğan bebeklerin hareket gelişiminde dikkat edilmesi gereken noktalar nelerdir?

Prematüre bebekler, bazen gelişimleri etkilendiği için riskli bebek olarak kabul edilirler. Çocuk nöroloji uzmanı tarafından tanı konan bebeklerin egzersizleri bu konuda eğitim almış bir çocuk fizyoterapisti tarafından uygulanır. Bu durumda anne, bebeğinin gelişim durumuna özel olarak planlanan egzersizleri öğrenerek evde de uygular. Herhangi bir gelişimsel risk yoksa yukarıda açıklanan egzersizler uygulanabilir. Doğuştan nörolojik bir sorunu olan ya da down sendromu gibi farklı gelişimsel sorunlara sahip bebeklere standart bebek egzersizleri yerine ihtiyaçlarına göre planlanmış egzersizler uygulanır. Bu bebeklerin hareket gelişimlerini bir çocuk fizyoterapisti düzenli aralıklarla takip eder ve gelişme olunca programı yeniden düzenler.

“Bebek planlayan anneler hamilelik öncesi özellikle kollarını, karın ve sırt kaslarını kuvvetlendirmelidir.”

Kucağında 7-8-9 kilo bebek taşıyan anne ve babaları fiziksel anlamda nasıl riskler bekliyor? Bebek taşırken nelere dikkat edilmeli?  Anne ve babalar nasıl egzersizler yapmalı?

Doğum yapan annelerin bağ dokuları daha gevşektir. Bu gevşeklik doğumdan sonra çeşitli yaralanmalara ve özellikle bel ağrısına zemin oluşturur. Bu nedenle bebek planlayan anneler hamilelik öncesi özellikle kollarını, karın ve sırt kaslarını kuvvetlendirmelidir. Bebek doğduğu andan itibaren de bebekle birlikte yapabilecekleri egzersizlerle kas kuvvetlerini artırmalılar. Annenin bebeği bebek arabasıyla yanına alarak yapacağı uzun yürüyüşler bacak kas gücünü korumaya ve doğum sonrası alınan fazla kiloların azaltılmasına yardımcı olur. Sırtüstü yatıp bebeği kucaklayarak yapılan oyunlar ve yerden kalkma çalışmaları annenin karın kaslarını kuvvetlendirir. Bebekle karşılıklı yüzüstü yatarak eller üzerine kalkma çalışmalarının yapılması sırt kaslarının gelişmesine yardımcı olduğu gibi bebek için de oldukça eğlenceli bir oyundur. Özellikle bebek karyolası ya da park yatak gibi derin yerlerden bebeği alırken belin korunması önemlidir. Bebek yatakları mümkünse öndeki koruyucu bölüm aşağı inecek şekilde seçilmeli. Bebeği yerden alırken dizler düz olacak şekilde yere eğilmelidir. Ayağa kalkarken ise, çömelerek ve bütün kuvvet ayaklara aktarılarak kalkılmalıdır. Anne ve baba bebeği taşırken aşırı asimetrik pozisyonlardan kaçınılmalı ve bebeği olabildiğince kendi gövdelerine yakın şekilde tutmalıdır.

“Bebek banyosundaki en önemli unsur banyoyu ve çevreyi planlamadır.”

Bebek banyosu konusunda nelere dikkat edilmeli? Bebek banyosunun olmazsa olmaz detayları var mıdır? Banyo hazırlamadan önce kendimizi nasıl hazırlamalıyız? Nasıl bir kıyafet olmalı üzerimizde. Nasıl bir ortam seçmeliyiz? Yanımızda, sağımızda solumuzda neler bulunmalı? Oturmalı mıyız, ayakta yüksek bir yerde mi olmalıyız? Yanımızda yardımcı birileri olmalı mı? Bunların hepsi neden önemlidir?

Bebek banyosundaki en önemli unsur banyoyu ve çevreyi planlamadır. Anne bebeğin baştan aşağı giyeceği tüm kıyafeti bir poşet içinde bulundurmalı. İyi ısıtılmış banyoda kullanacağı tüm eşyaları yakınında tutmalı ve daha sonra bebeği kurulayacak havluyu ve bebek yağı / losyonunu hazır ve ılık şekilde bulundurmalıdır. Bebek küvetinin içine monte edilen banyo fileleri annenin bebeği tek başına da yıkayabilmesine ve Banyo yapmayı göz göze iletişim halinde eğlenceli bir aktiviteye çevirmesine imkân tanır. Altı ayından sonra bebeğin sabit bir yeri tutarak oturma pozisyonunda banyo yapması hareketlerinin daha iyi gelişmesine katkıda bulunur. Bebeğin alt değiştirme ünitesi banyo sonrası giyinme için kullanılacaksa annenin rahat hareket edebileceği yükseklikte ve kullanılacak malzemeler bir kol boyu uzaklıkta olmalıdır.

“Bebeklerin 0-3 ay arasında ihtiyaçlarının anında karşılanması çok önemlidir.”

Anne ve babaların en büyük düşü sakin ve düzenli uyuyan bir bebek. Bir bebeğin beslenmenin yanı sıra huzurlu uyuması için neler yapılmalı?

Bebeklerin 0-3 ay arasında ihtiyaçlarının anında karşılanması çok önemlidir. Temel ihtiyaçları anında karşılanan bebek sevildiği ve istendiğini hisseder. Üç aydan sonra kolik sancılarının da yavaş yavaş azalmasıyla bebeğin beslenme ve uyku zamanları daha düzenli hale gelir. Bebeklerin temel ihtiyaçlarının ve işaretlerinin anne babaları tarafından doğru okunmaya ve anlaşılmaya çalışılmasıyla bu huzur ve düzen daha iyi inşa edilebilir.

“Bir bebeğin hareketlerinde gelişme geriliği olduğu ancak belli bir aya gelip o ayın becerilerini gerçekleştiremediğinde belli olur.”

Bebeklerde hareket gelişim bozuklukları nelerdir? Nasıl anlaşılır?

Bebeklerin her ayda belli becerileri (başını tutma, dönme, sürünme, emekleme, bir yerden tutunup ayağa kalkma gibi) başarması gerekir. Bu nedenle bir bebeğin hareketlerinde gelişme geriliği olduğu ancak belli bir aya gelip o ayın becerilerini gerçekleştiremediğinde belli olur. Ancak Down sendromu, kas hastalığı ve hareket gelişimini tehdit eden Serebral Palsi gibi durumlarda bebeğe çocuk nöroloji uzmanı tarafından erken tanı konabilir. Bebekleri gelişimsel olarak ele alırken; hareketlerinin, dil gelişiminin, sosyal gelişiminin ve iletişiminin bir arada ele alınması gerekir. Bebeğin aşırı prematüre ve düşük tartılı (1500 gramın altında) doğmuş olması, zor doğması, doğum sırasında ve doğum sonrasında yaşamsal riskleri nedeniyle küvöz bakımına ve solunum desteğine ihtiyaç duyması gibi sorunlar nedeniyle gelişimi tehdit eden durumu varsa erken fizyoterapi yapılarak desteklenmesi güncel bir yaklaşımdır. Bu yaklaşıma “erken müdahale yaklaşımı” denir. Bu egzersizler anne baba tarafından evde de uygulandığında bebeğin hareket gelişimi daha iyi olur.

“Yüksekten düşme bebeklerde nörolojik ve tehlikeli durumlara da neden olabileceğinden hemen çocuk doktoru ile bağlantıya geçilmeli.”

Geçenlerde torunumuz Nefes’i çok korumama ve dikkatli olmama rağmen, küçük bir boşluğumdan dolayı yataktan düşürdüm. Hayatımın en zor anlarından biriydi. Yüz üstü düştü ve alnı şişti. Çok ağladı… Panik halimiz ve ilk yardım eylemimizin hemen ardından internete baktım ve birçok ailenin, birçok annenin bu konuda panikle çözüm aradığını fark ettim. Bebekler yataktan ya da yüksek bir yerden düştüğünde ne yapmalıyız? Hangi durumlarda doktora gitmeliyiz? Kafa üstü düşme bebekleri ve çocukları nasıl etkiler?

Bebeklerde tüm dikkate rağmen yüksekten düşme en sık rastlanan durumdur. Bu nedenle bebeklerin dönemediğini düşündüğümüz aylarda bile onları asla yüksek yerlere yatırmamalı yüksek yerlerde bırakmamalıyız ve bunu her zaman akla getirmeliyiz. Bebekler yüksekten düştüğünde ilk önlem olarak şişen yere buz uygulanır. Yüksekten düşme bebeklerde nörolojik ve tehlikeli durumlara da neden olabileceğinden çocuk doktoru ile bağlantıya geçilerek onun önerileri doğrultusunda hareket edilmelidir. Doktoruna ulaşılamadıkları bir durumda en yakın sağlık kuruluşuna başvurulmalıdır.

Bebeklerini yeterince emziremeyen ya da sütü kesilen anneler / aileler çocuklarının zekâ, kemik ve kas gelişimi için çok endişelenebiliyorlar. Bu tür problem yaşayan ailelere ne önerirsiniz?

Bebekler için en yararlı olan besinin anne sütü olduğunu ve bebeklerin belli aya kadar anne sütü alıp sonra ek gıda almaya başladıklarını biliyoruz. Anne sütünün yeterli olmadığı durumlarda formül mamalar kullanılarak doktorun önerileriyle daha sonra ek gıdaya geçilir. Çok ağır beslenme bozukluğu olmadığı sürece bebeklerin hareket gelişimini beslenme yetersizliğinin etkilemediğini biliyoruz. Çocukların büyüme ve gelişmesini çocuk doktorları belli çizelgelere göre takip ederler. Annelerin bu konudaki endişelerini çocuk doktorları ile paylaşarak kendilerinden doğru bilgi almalarını öneririm.

Yemek yeme zorluğu olan bebeklere uygulanan özel egzersizler var mı?

Yemek yeme sorunları, erken dönemde sıvı gıdaları yutma zorluğu, Emme refleksinin az olması ve beslenmeyi devam ettiremeyecek kadar olmaması ve ileri dönemde katı gıdayı iyi çiğnememe, beslenme yetersizliği nedeniyle kilo alamama ile karşımıza çıkar. Bebeğin her döneminde bu sorunların tedavisi için “Yeme ve Yutma Terapisi”ne ihtiyacı olabilir. Bu durumda ağız içine ve yanaklara verilen özel egzersizler ile bebeğin yeme ve yutmasına yararlı olabiliyoruz. İhtiyaç olduğunun ve bu konudaki zorlukların çocuk doktoru ile paylaşılması ile yönlendirme sağlanabilir.

“Bebeğin gelişimini desteklemek için ‘yüzüstü yatırmaya’ erken dönemden itibaren başlamak önemlidir.”

Bebeklerin eğri yatmasına ve kafanın yamulması ile ilgili de tedavi yöntemleri var mı? bunlar nelerdir? 
Bebeklerin anne karnındaki yatış asimetrilerinin doğduktan sonra da devam ettirmeye çalışmasıyla boynunu bir yana çevirerek yatması sonucu ortaya çıkan asimetrilere “Tortikolis” diyoruz. Bu bebeklerin kısa olan boyun kaslarının gerilmesi ve yatış asimetrisinin düzeltilmesiyle ilgili düzeneklerin, doğru taşıma prensiplerinin kullanılmasıyla 4-5 ay sürecek fizyoterapi ile tam düzelme elde edilmektedir. Erken fizyoterapiye başlanan bebeklerde sonuçlar yüz güldürücüdür.  Bir yaşa kadar fizyoterapiden verim alamayan, fizyoterapiye geç başlayan, yetersiz fizyoterapi yapılanan ya da ağır olan bebekler değerlendirilmek üzere cerrahiye yönlendirilirler.

Çocuk fizyoterapisti olarak ailelere genel olarak neyi yapmalarını ve neleri yapmamalarını tavsiye edersiniz?  
Öncelikle bebeğin gelişimini desteklemek için yüzüstü yatırmaya erken dönemden itibaren başlamak önemlidir. Bebek büyüdükçe yaşa uygun egzersizlerin oyun tarzında yapılmasını öneriyorum. Bebeğin vaktinden önce ayağa kaldırılmaması, ayakta tutulmaması ve yürütülmeye çalışılmaması ve yürüteç kullanılmamasını öneriyorum. Yeteri derecede yüzüstü bırakılan bebek doğal olarak gelişerek, emekleyerek yürüyecektir. Bebeklerin doğal gelişimini bozmamak için yürümeden evvel ayakkabı giydirilmesini önermiyorum. Fizyoterapistler, Serebral Palsi ve Down sendromu nedeniyle farklı ayak şekline sahip olan çocuklara yürümeden önce ayakkabı, tabanlık ya da cihaz önerebilmektedir. Aileler bunları özel reçetelerle ortez atölyelerinde yaptırarak fizyoterapistin önerdiği şekilde belli saatlerde kullanırlar. Çocukların yürüdükten sonra park, bahçe ve güvenli olan sokaklarda belli saatlerde oyun oynamasının sağlanması gelecekteki hareketlerini ve becerilerimi olumlu etkiler. Bu nedenle aileler çocuklarına yaz ve kış fiziksel oyun oynanabileceği uygun koşullar sağlamalıdır. Bebeklerin erken yaşta kitap ve kalemle tanıştırılması, yaşa uygun ince motor beceri aktivitelerini (yazmak, çizmek, kesmek ve yapıştırmak gibi) erkenden pratik etmesi, günlük işlere ve kendileri ile ilgi beslenme, giyinme soyunma aktivitelerine katılması gelişimlerini destekleyecek ana noktalardır. Gelecekte hareket etmekten ve spor yapmaktan hoşlanan televizyon ve tabletle uyuşturulmamış nesillerin yetişmesi anne ve babalar ve biz uzmanların sorumluluğundadır. 

Son olarak özel çocuklar ve onların aileleri için neler yapıyorsunuz? Projeleriniz var mı?

Marmara Üniversitesinin Koordinatör olduğu, Türk (Gazi Üniversitesi, Türkiye Spastik Çocuklar vakfı) ve yabancı (Bulgaristan, Romanya, Belçika) ortaklarımı ile Erasmus + kapsamında (2017-1-TR01-KA202-045932) ve 3 yıl sürecek olan “VET programme for medical practitioners supporting parents of babies with disabilities and complex needs”  (Kompleks ihtiyaçları olan engelli bebeklerin ebeveynlerini destekleyen sağlık uygulayıcıları için mesleki eğitim programı) çalışmasını yürütüyoruz. Çalışma bittiğinde özel çocukların ailelerine hizmet veren profesyoneller bu bebeklerin ve ailelerin ihtiyaçlarını anlamak ve psikososyal yaklaşımlar da dahil olmak üzere çok kapsamlı olarak hazırlanmış ve cep telefonları üzerinden ulaşılan bir aplikasyon(uygulama) ile bir mesleki eğitim almış olacaklar. Sonuçlarının bir engelle ya da prematüre doğan bebeklerin ailelerine hizmet veren uzmanların bilgi ve doğru yaklaşımlarının artmasıyla önemli katkılar sağlayacağını ve bu alanda bir eksiği kapatacağını düşünüyorum.  

Röoprtaj: Sevilay Acar