En Önemli Kural: “Göster, ama sakın söyleme!”
Haiku şiir 17. yüzyıla dayanır. Matsua Basho (1644-1694) Haiku şiirinin en büyük şairi olarak bilinir. Usta Masaoka Shiki (187-1902) “Haiku edebiyattır” diyene kadar da Haiku geleneksel Japon şiiri olarak kalmıştır. Shiki modern Haiku’nun kurucusu sayılmaktadır. Japon kültürü, tabiatın sakinliği üzerine düşünmek ve üzüntü, arzu ve sevinçlerine şekil verip bu duyguları ifade etmek için Haiku’yu kullanır. Haiku’nun en güzel özelliği kafiye gerektirmemesidir.
Haiku şairi etkilendiği çizilmiş resme, çekilmiş fotoğrafa ya da o an içinde bulunduğu manzarayı kulakları, gözleri, kalbi ile dinler, onunla bütünleşir ve şiirini bir nefes uzunluğunda yazmayı başarır. Haiku’nun vazgeçilmez bir unsuru da somutluğu ve halihazıra olan bağlantısıdır.
Japon Haiku’ları çoğunlukla 5-7-5 ölçülü üçlü kelime öbeklerinden oluşup kelimeler sütun halinde yan yana sıralanır. 3 dizelik Japon şiir türüdür.
ay batıya uzanırken
doğuya kayıyor
gölgesi çiçeklerin
BUSON
sokak lambası
her gece yalnız kalır
yalnız ve aydınlık
TOIKU
Unutturdu bak
Kavun çalmayı bile
Soğuyan hava
MASAOKA SHİKİ
“Haiku nasıl değer kazanır?’’ diye sorulduğunda ustalar der ki:
Mevsimlere Değin: Geleneksel olarak Haiku şiirinde o mevsime özgü ‘’Kigo’’ bir kelime yer almalıdır. Bu durum şiiri daha evrensel daha derin hale getirir. Kışı anlatmak istiyorsanız, “kar’’, yazı anlatmak istiyorsanız, “ateşböceği’’ gibi kelimeler kullanarak dolaylı bir anlatım yapılması şiirin etkisini artırır. Başo da doğaya yakınlık duygusunu şöyle ifade eder: “Bir çam ağacı hakkında yazmak için, çam ağacı ile bir olmalısınız.’’
Belirli bir mevsimi konu alan Haiku yazarken o mevsimi düşündürecek kelimeler seçilmelidir. İçinde mevsimin adı geçen bir Haiku şiirine haiku denmez.
Kendi Dünyanı ve Kalbini Yansıt:
Haiku dünyayı net olarak algılamayı ve anlatmayı da sağlar. Şairin hafızasında kalan yaşanan o an, okuyucuya aktarılabilmelidir. Yaşanan o ana ait elle tutulur sembollerle ve o andaki duyguları çağrıştıran sözcükler ile okuyucuya göstermek, dokundurmak, duyurmak ve tattırmak gerekir. Haiku keder, acı , güzellik gibi duyguları içermelidir ve bu duygular dolaylı anlatılmalıdır.
Anı Yakala:
Başo “Haiku, bu anda, bu sürede, burada ne olduğudur’’ der. Haiku yazmak için farkındalık önemlidir. Şu an nerede olduğumuzu net olarak görebilmemiz mümkündür. Asla sürpriz veya şaşırtıcı şeylerin olmasını beklemeyin, sadece sessizce oturun ve orada ne olduğu hakkında farkındalığınızı sağlayın. Şair yakaladığı anı gösterir fakat bu anın ne olduğunu söylemez; anı aşan bir şeyi ifade eder ama aynı zamanda da sadece “şu anda” ifade edilebilecek bir şeydir. Genelde kabul gören başka bir esasa göre, “iyi” Haiku’ya sözcük eklemek, çıkarmak, herhangi bir sözcüğün yerini değiştirmek mümkün değildir.
HAİKU Yazmanın Genel Kuralları:
- Haiku’da uyak ve başlık yoktur.
- Haiku için ideal ölçü, ilk mısrada 5, ikincide 7 ve üçüncüde yine 5 hecedir.
- Haiku ile algılarımızı paylaşırız.
- İlk iki dize birbirine bağlıdır. Üçüncü dize ise bizi şaşırtır en güzel haiku’lar, üçüncü mısrada bir atlayış yaparak farklılaşan şiirlerdir. İlk iki mısra basit bir giriştir ama en iyi izlenimi üçüncü mısra verir.
- Fiiller bize engel olur çünkü hareketi ifade etmemeniz gerekmektedir.
- “Olmak” fiili kullanılmaz çünkü zaten ima edilmektedir.
- Basitlik en temel kuraldır.
- Haiku bir yansıtıcı ya da bitmiş şiir değildir.
- Haiku’lar özeldir sadece bizimle ilgilidir.
- Basit ve kolay imgeleri taklit etmeli ya da kullanmalıyız.
- Her zaman sözü güncel ve evrensel olmalıdır.
Haiku temasal olarak bir araya getirilen iki imge ya da fikirden ve ortalarındaki bir kesen kelimeden (kireji) meydana gelir. Kesen kelime, bir araya getirilen imge ya da fikirlerin birbirlerine karşı durumlarıyla ilgili bilgi verir. 18. yüzyıl haiku üstadı Yosa Buson’un (1716-1783) “Kıyıda Köşede” isimli şiirini incelersek:
Sumizumi ni
nokoru samusa ya
ume no hana
Kıyıda köşede
Hava hala soğukken
Erik çiçek açıyor. (R.H. Blyth’in İngilizce çevirisinden)
BUSON
Matsuo Bashō (1644-1694), Yosa Buson (1716-1783), Kobayashi Issa (1763-1827), Mukai Kyorai ve Nozawa Boncho en önemli Haiku şairleri arasında yerlerini korumaktadırlar.
Soğuk yüzünden
Bakamam yarım aya
Başım göğsümde
MUKAİ KYORAİ
Kendisi isteyerek
Düşüyor yaprak
Rüzgarsız günde
NOZAWA BONCHO
Haiku esas itibarıyla modern Türkçe şiirde doksanlı yıllardan sonra yaygınlık kazanır. Daha sonra kendisi de haikular yazarak kitaplaştıran Oruç Aruoba’nın, bu tarz şiirle özdeşleşmiş, onun yaratıcısı olan Japon şair Başo’dan gerçekleştirdiği çevirilerin dönemin şairlerinde haiku iştahını kabartır. Melih Cevdet Anday, Cevat Çapan, Ahmet Necdet, Coşkun Yerli, İhsan Üren, Güven Turan, Gültekin Emre gibi, şiirlerine Haikunun olanaklarını taşımış isimlere yeni isimler eklenir.
Modern Türkçede ne zaman başladığı tartışılsa da genel görüş haiku şiirin ilk şairinin Orhan Veli olduğu yönündedir İşte çoğumumuzun Haiku türü bir şiir olduğunu bilmediği simgesel hale gelmiş Orhan Veli’nin Haiku şiiri…
Gemliğe doğru
Denizi göreceksin
Sakın şaşırma
Orhan Veli KANIK
Türkçe yazılan Haiku’ların kitaplaştığını da görürüz. Sina Akyol’un “Avluda” ve Turgay Kantürk’ün “Ay İçin Küçük Şeyler” kitapları aynı yılda (1996) yayımlanır. Türkçe şiirde adı Haiku şiirle anılan isimlerden biri de Coşkun Yerli’dir.
Yelda Karataş haikunun Nobeli olarak tanımlanan 10. Mainichi Haiku Yarışması’nda, uluslararası katılım dalında büyük ödülü kazanmıştır. Yelda Karataş’ın ödül alan haikusunu okuyalım:
Ölüme ne kadar yakın
Unutulmaz çocukluğumun
Ağır çiçekli ıhlamur ağacı
YELDA KARAKAŞ
Ayrıca her iki yılda bir dünyanın her yerinden binlerce çocuk şiirlerini Dünya Çocukları Haiku Yarışmasına göndermektedir.
Oktay Valunya
Kaynakça:
https://www.gazeteduvar.com.tr/kitap/2018/03/17/haiku-goz-kirpmanin-siiri/
https://www.ensonhaber.com/japon-siiri-haikunun-hayatimizdaki-yeri-ve-onemi.html