Dipnot kavramına sözlük anlamıyla baktığımızda metin içindeki herhangi bir bilgiyle alakalı o sayfa altına düşülen notlardır. Dipnotların kurgu veya kurgu dışında pek çok örneğine denk gelebiliriz. Çevirmen ve editör notları da dipnot kavramının içindedir. Peki, dipnotlar ya kurmacanın bir parçası olarak kullanılırsa? Postmodern edebiyat, akla o kadar gelmeyecek teknikleri bir arada kullanıyor ki dipnotun kurmacanın parçası olması da aslına bakılırsa şaşırtıcı değil. Pek çok farklı tekniği, biçimi, türler arası geçişleri bir arada yer veren postmodernistler için neredeyse edebi her kavram kurmacanın parçası olabilir. Dipnotun da bunlardan biri olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.
2000 yılında ABD’de yayımlanan, ülkemizdeyse 2018 yılında Monokl Yayınları tarafından basılan Mark Z. Danielewski’nin Yapraklar Evi romanı, içinde yer alan pek çok biçim ve teknikle oldukça özel bir eser. Dipnotun kurmacanın nasıl bir parçası haline gelebileceğinin en güzel örneklerinden biri olan bu roman, anlatıcının farklı kullanımı açısından da okurun zihnini açıyor. Yapraklar Evi bir üstkurmaca romandır. Metnin üstkurmacasında Zampano adlı kurmaca yazarın notlarını, Navidson Kaydı adlı filmin hikayesini ve onun üzerine notlandırılmış yüzlerce dipnotu okurken bir yandan da kitabın diğer anlatıcısı Johnny Truant karakterinin daktilo puntolarıyla dipnot üzerinden ayrıca bir anlatımını görürüz. Bu anlatım kimi zaman birkaç paragraf sürerken kimi zaman da sayfalarca sürüp metnin ana anlatımı haline dönüşmektedir.
Dipnotun kurmacanın bir parçası haline dönüşmesinin başka örneği de Fuat Sevimay’ın 2020 yılında İthaki Yayınları tarafından yayımlanan romanı Benden’iz James Joyce’tur. Bu eserde mizahi bir anlatımla ünlü İrlandalı yazar James Joyce mezarından kalkıp, İstanbul’a gelirken bir yandan da Çiçek Arslan adlı kurmaca karakter üzerinden ayrıca dipnotta ilerleyen bir anlatım bulunmaktadır. Dipnotta anlatıma ilk olarak romanın 48. sayfasında rastlarız. Burak Horlu (Bu kitabın gerçek editörü Burak Albayrak’ın ismiyle kitabın son okumasını yapan bir başka editör Devrim Horlu’nun soyadından oluşuyor.) adlı kitabın kurmaca editörüyle onun akademisyen arkadaşı Çiçek Arslan karakterinin 47. sayfada e-posta yazışmasıyla dipnot üzerinden anlatımı görmeye başlıyoruz.
Dipnot üzerinden kurmaca anlatım, bir üstkurmaca tekniği olarak kimi postmodern edebiyat eserlerinde yer almış olup nadiren kullanılageldiği için edebi açıdan da oldukça enteresan bir yöntemdir. Dünya ve Türk edebiyatından iki roman örneğiyle bu anlatım biçimini irdelemeye çalıştım. Postmodern edebiyatın şaşırtıcılığı 21. yüzyılda da aynı şekilde devam etmekte. Bu durumu üstte anlattığım romanlar üzerinden de görebiliyoruz. Belli ki yazarların anlatım arayışı bitmeyecek ve ilerleyen senelerde de yepyeni anlatım biçimlerini görebileceğiz.
Turhan Yıldırım
