Edebiyatı genel olarak sanki sadece roman ve öykü gibi kurmaca türlerden ibaretmiş gibi görüyoruz. Fakat kurmaca buzdağının görünen yüzüyse eğer altında koskocaman bir alan daha bulunmaktadır. Günümüz okurlarının çok az okuduğu kurgu dışı edebi eserlerde, paha biçilmez bir cevher yattığını unutmamalıyız. Belki kısa ömrümüzde okuyacağımız pek çok roman, öykü gibi eserler olsa da anlatılanları daha doğru bir şekilde anlamlandırmak ve kavrayabilmek için kurgu dışı edebiyat kitaplarına ihtiyacımız bulunmaktadır. Daha doğrusu -önceki yazılarımda da belirttiğim gibi- nitelikli okur olmak ve derin okuma yapmak istiyorsak kurgu dışı edebi eserler kütüphanemizin olmazsa olmazıdır.
Peki, kurgu dışı edebiyat dediğimizde hangi kitaplardan bahsediyoruz? Yazarların denemeleri, anıları, mektupları, yazma eylemi üzerine kitapları, eleştirmenlerin kitaplar ve yazarlar üzerine yaptıkları incelemeleri, eleştiri ve kuram kitapları, edebiyatın çeşitli kavramlarına ve tarihsel dönemlerine yönelik kitaplar, edebi akımları ve türleri anlatan kitaplarla yazarların biyografileri gibi pek çok eser aklımıza gelmektedir. Görüldüğü üzere bu türde okuyabileceğimiz aslında çok sayıda kitap bulunmaktadır. Bunları okumanın bir okur için en büyük avantajı, okuduğu edebi metinleri yerli yerine oturtabilme şansına erişmesidir. Kurgu dışı kitapları okumadan kurmaca eserleri tam manasıyla anlamak pek de mümkün değildir.
Peki, bu kitaplara hangi yayınevlerinden erişebiliriz? Bu alanda pek çok değerli eserin yer aldığı kitap dizileri bulunmaktadır. Bunlara İletişim Yayınları’nın “Edebiyat Eleştirisi ve Tarihi” dizisi, Metis Yayınları’nın “Eleştiri” dizisi, Ayrıntı Yayınları’nın “Sanat ve Kuram” dizisini örnek verebiliriz. Yukarıdaki bölümde bu alana giren bazı kitap türlerden bahsetmiştim. Şimdi bazı örneklerle kurgu dışı edebiyat dediğimizde hangi kitaplardan bahsettiğimizi görelim. Deneme denilince edebiyatımızda özellikle Nurdan Gürbilek ismi ön plana çıkmaktadır. Onun bu türdeki eserlerine bir örnek olarak Ev Ödevi adlı kitabını söyleyebiliriz. Özellikle geçmişte yazarların birbirlerine yazdıkları veya kendilerini anlattıkları mektupları oldukça önemliydi. Buna bir örnek olarak son derece fırtınalı bir hayat geçiren Sevim Burak’ın Mach One’dan Mektuplar adlı kitabını gösterebiliriz. Yazma eylemi üzerine kitaplar içinse modern edebiyatın en önde gelen isimlerinden biri olan Virginia Woolf’un yazılarından derlenen Virginia Woolf’tan Yazarlık Dersleri’ni örnek verebiliriz.
Bir eseri okuduktan sonra onun üzerine yazılmış incelemelerden oluşan bir kitap varsa bunu da ardına okumak bizlere büyük katkı sağlayacaktır. Mesela Orhan Pamuk’un Kara Kitap romanını okuduktan sonra devamında Kara Kitap Üzerine Yazılar’ı ve Darmin Hadzibegoviç’in Kara Kitap’ın Sırları adlı kitabını okumak eseri anlamamız adına fazlasıyla katkı sağlayacaktır. Keza sevdiğimiz bir yazarın edebiyatı üzerine yazılmış kitaplar da okurluğumuza artı değer katacaktır. Buna örnek olarak geçtiğimiz günlerde kaybettiğimiz değerli yazar Yıldız Ecevit’in Oğuz Atay için yazdığı Ben Buradayım… adlı biyografiyi verebiliriz. Eleştiri ve kuram kitapları için Northrop Frye’ın Eleştirinin Anatomisi ve Hans Bertens’in Edebi Teori adlı eserlerini örnek gösterebiliriz. Edebiyatın tarihsel süreci için Jale Parla’nın Don Kişot’tan Bugüne Roman adlı eserini söyleyebiliriz. Belirli bir dönemin incelemesinde Jale Özata Dirlikyapan’ın 1950 Kuşağı öykücülerimizi anlattığı Kabuğunu Kıran Hikâye adlı eserini örnek verebiliriz. Edebi bir kavramın anlatımı içinse Margaret A. Rose’un Parodi kitabından bahsedebiliriz.
Bu örnekleri çoğaltmak mümkün fakat bunun yerine kurgu dışı edebiyatta öne çıkmış Dünya ve Türk edebiyatından bazı yazarların isimlerini vermek istiyorum. Dünya edebiyatından Franco Moretti, Mihail Bahtin, Frederic Jameson, Georg Lukacs, Tzvetan Todorov, Roland Barthes, Terry Eagleton gibi yazarlarla bizim yazınımızda Berna Moran, Yıldız Ecevit, Nurdan Gürbilek, Nüket Esen, Jale Parla, Meltem Gürle, Erkan Irmak, Jale Özata Dirlikyapan, Füsun Akatlı, Feridun Andaç, Asım Bezirci, Memet Fuat, Mehmet Rifat gibi isimlerden bahsedebiliriz. Bu yazarların kitapları, nitelikli okur olma yolunda bizlere kaynaklık edecektir. Kurgu dışı edebi eserleri okuyarak zor diye addedilen kitapları ne kadar da rahat okuduğunuzu ve kolayca anladığınızı deneyimleyeceksiniz.
Son olarak edebiyatın sadece kurmaca eserlerden oluşmadığını, bunun dışında büyük bir dünyanın varlığını bilmemiz, bizlere çok zengin bir yerin kapılarını açmamızı sağlayacak. Kurgu dışı edebiyat öyle bir dünya ki içine girdikçe sizleri daha da derinlere çekecek. Tadına varıldıkça bir daha bırakması neredeyse imkânsız olan bu tür, kendini geliştirmek isteyen okurlarını davet ediyor. Bu çağırıya kulak vermemiz okuduğumuz kitapların hakkını teslim edebilmemiz adına da elzem. Bundandır ki kurgu dışı edebi eserleri, çoğunlukla takip ettiğimiz öykü, roman gibi türlerle birlikte okumak okur dünyamızın zenginleşmesi adına büyük bir katkı sağlayacaktır.
Turhan Yıldırım
